QƏDİM İNCƏSƏNƏTİN YÜKSƏLİŞ DÖVRÜ

Xalça toxuculuğu Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi incəsənətinin yüksək inkişaf etmiş bir sahəsidir. Azərbaycanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı eneolit dövrünə aid olan iynələr, bizlər, əyirici dəzgahlar və toxuculuq prosesində istifadə edilən digər alətlər tapılmışdır.

Sadə formadan mürəkkəb formalara qədər dəyişən Azərbaycan xalçalarının müxtəlifliyi və mükəmməlliyi qədim tarixçilər və orta əsr səyahətçiləri tərəfindən təsvir edilmişdir. Xalça sənəti qədim dövrlərdən bəri ölkəboyu çiçəklənmişdir. Başlanğıcda məişət istifadəsi üçün yaradılan xalçalar və xalça məmulatları, iqtisadi əlaqələrin müxtəlif ölkələrlə inkişafı ilə ixrac mallarına çevrildi. Bundan əlavə, saray emalatxanalarında hazırlanmış ən gözəl xalçalar, xalça toxuculuğunun inkişafı üçün diplomatik əlaqələri möhkəmləndirmək məqsədi ilə yüksək rütbəli şəxslərə hədiyyə olaraq təqdim olunurdu.

Qədim dövrlərdə insanlar bitki lifləri, budaqlar, qamışlar və digər materiallardan istifadə edərək həsirlər hazırlayırdılar. Azərbaycanın zəngin təbii sərvətləri bu məhsulların hazırlanması üçün lazım olan materialları təmin edirdi. Zaman keçdikcə xalçalar düzbucaqlı toxunuşdan xovlu xalçalara qədər inkişaf etmişdir. Düzbucaqlı xalçalara palaz, kilim, zili, ladi, cecim, şəddə, vərni və sumax daxildir, onların toxunması sadə, mürəkkəb, iplik və sarma texnikasını əhatə edir.

Xovlu xalçalar əl toxuma sənətinin ən yüksək forması hesab olunur. Azərbaycan xalçaları ümumiyyətlə dörd növə bölünür: Quba-Şirvan, Gəncə-Qazax, Qarabağ və Təbriz.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində toxunan xalçalar tərkibi, rəngi və naxışı ilə fərqlənir.

Dünyanın ən qədim xovlu xalçası Altay dağlarındakı Beşinci Pazırıq Qəbiristanlığında tapılmış və hazırda məşhur Ermitaj Muzeyində nümayiş etdirilir. Bu qeyri-adi artefaktın Tatar tayfa rəhbərinin dəfni üçün toxunduğuna inanılır və müasir xalça toxuculuğunda geniş şəkildə istifadə olunan simmetrik düyün (türkbaft) texnikasından istifadə edilmişdir.

Azərbaycanda xalça toxuculuğunun zəngin tarixi var, bu sənət müxtəlif və mürəkkəb bir sahəyə çevrilmişdir. 1952-ci ildə Elmi və Yaradıcılıq İstehsalat Birliyi "Azərxalça" yaradılmışdır. Sonralar xalça istehsalında ixtisaslaşan yeganə İttifaqa çevrildi və Sənaye Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərdi. İttifaq xalça toxuculuğunu araşdırmaq məqsədilə eksperimental bədii laboratoriyaya malik idi, burada Azərbaycanın Xalq Rəssamı və Azərbaycan xalça toxuculuğunun elmi-tədqiqat nəzəriyyəsinin banisi Lətif Kərimovun yaradıcılığına xüsusi diqqət yetirilirdi. Lətif Kərimovun akademik tədqiqatları göstərdi ki, dünyanın muzeylərində nümayiş etdirilən "Qafqaz xalçaları"nın təxminən 98%-i əslində Azərbaycan xalçalarıdır və bu xalçaların əvvəlki kimi yalnız Şərq və ya "Qafqaz xalçaları" kimi təsnif edilməsini şübhə altına aldı.

Azərbaycan xalçalarının müxtəlif növlərini, qruplarını, dizaynlarını və bəzəklərini nümayiş etdirmək üçün Lətif Kərimov üç cilddən ibarət bir araşdırma tərtib etmişdir. "Azərbaycan Xalçaları" kitabının birinci cildi 1961-ci ildə, qalan iki cild isə 1983-cü ildə nəşr olunmuşdur. Bu kitab 2022-ci ildə "Azərxalça" ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Xalq Bank "Milli İrs" layihəsi çərçivəsində yenidən nəşr edilmişdir. XX əsrin sonuna qədər Azərbaycan xalçaçılığı dünyada böyük tanınmışlıq qazanmış və UNESCO tərəfindən Bakıda Şərq Xalça Sənəti üzrə Beynəlxalq Simpozium təşkil edilmişdir.

Dünyanın ən böyük xalça muzeyi olan Azərbaycan Xalça Muzeyi ilk daimi sərgisini 1972-ci ildə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin böyük dəstəyi ilə açmışdır.

Görkəmli şəxsiyyət olan Lətif Kərimov tələbələrinə tez-tez bu hikməti aşılayardı: "Xalçanı qiymətləndirin. O, sizi heç vaxt tərk etməyəcək, heç vaxt ümidinizi qırmayacaq. Xalça həmişə qoruyur, gözləyir, kömək edir və sevinc gətirir!".

Azərbaycan xalçaçılığının texnoloji aspektlərinə alimlər və rəssamlar Cəfər Mudzheri və Gülam Babayev böyük töhfələr vermişdir.

Bundan əlavə, istedadlı rəssam Kamil Əliyev Azərbaycan xalça toxuculuğunun inkişafında mühüm rol oynayıb, ömrünü ənənələrin qorunmasına və "Azərxalça" İttifaqının irəli çəkilməsinə həsr edib. O, 1995-ci ildən vəfat edənə qədər on il ərzində "Azərxalça" İstehsalat Birliyinin baş direktoru vəzifəsində çalışmış və xalça toxuculuğunun ənənələrinin qorunub saxlanılmasına və inkişafına töhfə vermişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 5 may 2016-cı il tarixli Sərəncamına əsasən Açıq Səhmdar Cəmiyyəti "Azərxalça" yaradıldı. "Azərxalça" o vaxtdan bəri Quba, Nardaran, Abşeron, Tərtər, Horadiz, Şəmkir, Xaçmaz, Ağdam, İsmayıllı, Qəbələ, Qazax, Şabran, Kürdəmir və Lənkəran da daxil olmaqla, Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında 14 filialını (emalatxana) açmışdır.

2021-ci il martın 18-dən Əməkdar İncəsənət Xadimi Emin Məmmədov "Azərxalça" ASC-nin İdarə Heyətinin sədri vəzifəsində çalışır. Şirkət hazırda müasir rəssamlar və dizaynerlərlə birgə fəal və əhəmiyyətli layihələr üzərində çalışır. Bundan əlavə, "Azərxalça" ASC ənənəvi xalça toxuculuğu üsullarını müasir yanaşmalarla bərpa edir, yeni bədii yanaşmaları inteqrasiya edir və ənənələri şərəfləndirən innovativ xalça dizaynları yaratmaq üçün konseptual rəssamlarla əməkdaşlıq edir.

2025 © Azerkhalcha